در ﺑﺮرﺳﻲ ﻓﺮﻫﻨ و ﺗﻤﺪن اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻲ ﺗﻮان آن را ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﻳـﺎ ﻣﻘﻄـﻊ ﻣﻬـﻢ ﺗﻘـﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮد . ﻣﻘﻄﻊ اول ﺷﺎﻣﻞ دوره ای اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻗﻮام ﺑﻮﻣﻲ از ﻨﺪﻳﻦ ﻫﺰار ﺳﺎل ﻴﺶ از ورود اﻗﻮام ﻣﻬﺎﺟﺮ آرﻳﺎﻳﻲ در ﺣﻮزه ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻓﻼت اﻳﺮان زﻧﺪﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺮاﻛﻨﺪه ای ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺔ ﺳﻴﻠﻚ (ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ ﻛﺎﺷﺎن) ﺗﺔ ﺣـﺴﻨﻠﻮ ( ﺟﻨـﻮب ﻏﺮﺑـﻲ درﻳﺎـﺔ اروﻣﻴﻪ ) ، (ﻣﺎرﻟﻴﻚ) ﻴﻼن ، ﺷﻬﺮ ﺳﻮﺧﺘﻪ ( ﺟﻨﻮب زاﺑﻞ) ، ﻟﺮﺳﺘﺎن، ﺗﻪ ﺣﺼﺎر داﻣﻐﺎن، اﻣﻠﺶ ،ﺧﻮروﻳﻦ و. ﺎﻳﻪ ﻫﺎی ﺗﻤﺪﻧﻲ ﺧﻮد را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎدﻧﺪ. ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ و ﻣﺘﻤـﺪن ﺗـﺮﻳﻦ اﻳـﻦ اﻗـﻮام، اﻳﻼﻣﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر رود ﻛﺎرون ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺎدﺷﺎﻫﻲ را در 3000 ﺳﺎل ﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﺑﻨﺎ ﻛﺮدﻧﺪ . اﻳﻼﻣﻴﺎن ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺠﺎورت ﺑﺎ ﺗﻤﺪن ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ، ﻫﻤـﻮاره در ﺗﻘﺎﺑـﻞ و ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻓﺮﻫﻨﻲ، ﺳﻴﺎﺳﻲ، اﻗﺘﺼﺎدی و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣـﺖﻫـﺎی ﺑـﻴﻦ اﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ (ﺳـﻮﻣﺮﻳﺎن و ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن) ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﺮﻫﻨﻲ و ﻫﻨﺮی ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ در ﺣﺪود ﻣﺮزﻫﺎی اﻳﻼم ﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ. ﻣﻘﻄﻊ دوم از ﺣﺪود اواﻳﻞ ﻫﺰارة دوم پ . م ﺑـﺎ ورود اﻗـﻮام ﺎدرﻧـﺸﻴﻦ و ﺑﻴﺎﺑـﺎﻧﺮد آرﻳﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻓﻼت اﻳﺮان آﻏـﺎز ﻣـﻲ ﺷـﻮد . در ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﺣـﻮادث ﻣﺨﺘﻠﻔـﻲ ﻧﻈﻴـﺮ ﻓـﺸﺎر اﻗـﻮام زردﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎﻟﻲ، زﻳﺎد ﺷﺪن ﺟﻤﻌﻴﺖ و ﻗﺒﺎﻳﻞ، ﺳﺮد ﺷﺪن ﻧﺎﻬﺎﻧﻲ ﻫﻮا و ﺧﺸﻚ ﺷـﺪن ﺮاﺎه ﻫﺎ، ﻧاد ﺳﻔﻴﺪ ﻮﺳﺖ آرﻳﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺮاﺎه ﻫﺎی ﺗﺎزه از دو ﺳﻤﺖ ﺷﺮق و ﻏﺮب درﻳﺎی ﺧﺰر ﺑﻪ داﺧﻞ ﻓﻼت اﻳﺮان آﻣﺪﻧﺪ و در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺮآﺑﺎد، ﻣﺮﻛﺰ و ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ اﻳﺮان (ﺣﺪود اﺻﻔﻬﺎن، ﻫﻤﺪان، ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺗﺎ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن) و ﺟﻨﻮب و ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ اﻳﺮان ﻗﺴﻤﺘﻲ از (ﻛﺮﻣﺎن، ﻓﺎرس و ﺧﻮزﺳﺘﺎن) ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪﻧﺪ . اﻳﺮاﻧﻴـﺎن در ﺑـﺪو ورود ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻗﻮام ﺑﻮﻣﻲ ﻓﻼت اﻳﺮان دﺷﻤﻦ ﺳﺮﺳﺨﺘﻲ ﻮن آﺷﻮرﻳﺎن را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ از ﻨﺪ ﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﻫﺎی ﻏﺮﺑﻲ اﻳﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ . در ﺣﺪود ﺳﺪة ﻧﻬـﻢ پ.م در ﻏﺮب اﻳﺮان ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﺎد ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﻫﻤﺘﺎﻧﻪ (ﻫﻤﺪان) ﺎﻳﻪ ﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ و ﻃﻲ ﻳﻜﺼﺪ و ﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺿﻤﻦ ﺷﻜﺴﺖ دوﻟﺖ آﺷـﻮر ﻣﺮزﻫـﺎی ﺧﻮد را ﺗﺎ ﺣﺪود آﺳﻴﺎی ﺻﻐﻴﺮ ﺴﺘﺮش دﻫﻨﺪ. اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻌﺪ ﺳﻠﺴﺔ ﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ در ﺳﺎل 605 ق.م در ﺧﻄﻪ ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻳﺮان ﻗﺪرت ﻣﻲﻴﺮد و ﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﻣﺎدﻫﺎ در ﺳـﺎل 550 ق.م ﻗﻠﻤﺮوی ﺧﻮد را از درة ﺳﻨﺪ و ﻓﻼت ﺎﻣﻴﺮ ﺗﺎ ﺧﺎک ﺳﻮرﻳﻪ و ﻣـﺼﺮ و ﻳﻮﻧـﺎن ﺴﺘﺮش ﻣﻲ دﻫﺪ. ﻗﻠﻤﺮوی ﺑﺰرگ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ و ﺣﻀﻮر اﻗﻮام ﻧﺎﻣﺘﺠﺎﻧﺲ از ﻟﺤﺎظ زﺑﺎن و ﻓﺮﻫﻨ و ﺮاﻛﻨﺪﻲ و ﺷﻮرش ﻫـﺎی اﺳـﺘﻘﻼل ﻃﻠﺒﺎﻧـﻪ ﻬـﺎﻫﻲ ﺑﺮﺧـﻲ از آنﻫـﺎ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎی زوال و اﻧﻘﺮاض اﻳﻦ ﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﺰرگ را ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن ﻣﻬﻴﺎ ﻛﺮد.
اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﺲ از ﻓﺘﺢ ﻳﻮﻧﺎن ﻃﻲ ﺳﻪ ﺟﻨ ﻴﺎﻲ در ﺳـﺎل 330 ق. م ﺳﻠـﺴﻠﺔ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻴﺎن را ﻓﺮو رﻳﺨﺖ و ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﺮان را ﺑﻪ زﻳﺮ ﺳﻴﻄﺮة ﺧﻮد درآورد . اﻳـﺮان ـﺲ از ﻣﺮگ زودﻫﻨﺎم اﺳﻜﻨﺪر در 323 ق .م زﻳﺮ ﺳﻠﻄﺔ ﺳﻠﻮﻛﻮس، ﻳﻜﻲ از ﺳﺮداران ارﺷـﺪ او ﻗﺮار ﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ آن دوﻟﺖ ﺳﻠﻮﻛﻴﺎن و دوران ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺄﺑﻲ در اﻳﺮان ﻣﺴﺘﻘﺮ و ﺑـﻴﺶ از ﻳﻚ و ﻧﻴﻢ ﻗﺮن دوام ﻳﺎﻓﺖ. در اﻳﻦ دوره اﻳﺮان و ﻳﻮﻧـﺎن در ارﺗﺒـﺎط ﻣـﺴﺘﻘﻴﻢ ﻓﺮﻫﻨـﻲ و ﻫﻨﺮی ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﺮ ﻗﺮار ﻣﻲ ﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮات آن در ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻫﻨﺮی اﻳﺮان در آن دوره ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ.
«از ﺣﺪود 250ق . م اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن -ﺎرﺗﻴﺎن- ﻛﻪ ﻗﻮﻣﻲ ﺳﺎﻛﻦ اﺳﺘ ﻫﺎی واﻗـﻊ در ﻓﺎﺻـﻠﺔ درﻳﺎی ﺧﺰر و درﻳﺎﺔ آرال ﺑﻮدﻧﺪ، و ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺎدرﻧـﺸﻴﻨﻲ زﻧـﺪﻲ ﻣـﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ، ﻗـﻮت ﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮ اﻳﺎﻻﺗﻲ از ﺷﻤﺎل و ﻣﺸﺮق اﻳﺮان دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ، و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺑﺮاﻧـﺪاﺧﺘﻦ دوﻟـﺖ ﺳﻠﻮﻛﻲ رو ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ و ﻣﻐﺮب اﻳﺮان ﺬاردﻧﺪ، و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﺲ راﻧﺪن ﺳﻠﻮﻛﻴﺎن ﺑـﻪ ﺳـﻮی ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ و ﺳﻮرﻳﻪ، و ﺗﺼﺮف ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺧﺎک اﻳﺮان، ﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﺰرگ اﺷﻜﺎﻧﻲ را در ﺣﺪود 160 ق.م و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻣﻬﺮداد اول ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮدﻧﺪ. اﺷـﻜﺎﻧﻴﺎن ﻃـﻲ دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻓﺮﻫﻨ و ﻫﻨﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﻣﺤﺪود و وﻳﻲ ﻫﺎی ﻫﻨﺮ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ را اﺣﻴﺎ ﻛﺮدﻧﺪ. ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﻜﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻈﻬﺮ آرﻣﺎن ﻫﺎ و ﻋﺎﻟﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﺧﻮاﺳﺘﺔ اﻳﺮاﻧﻴﺎن، ﻳﻌﻨـﻲ اﺳﺘﻘﻼل و ﺑﺎزﺸﺖ ﺑﻪ ﻫﻮﻳﺖ ﻣﻠﻲ، از ﺧﻄﺔ ﻓﺎرس ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﺮ اردوان ﻨﺠﻢ آﺧـﺮﻳﻦﺎدﺷﺎه اﺷﻜﺎﻧﻲ ﻏﻠﺒﻪ ﻳﺎﻓﺖ و ﺳﻠﺴﻠﺔ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن را در ﺗﺎرﻳﺦ 226 ﻣﻴﻼدی ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد ﻛـﻪ ﺗـﺎ641 ﻣﻴﻼدی ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻴﺮوزی اﻋﺮاب ﺑـﺮ اﻳﺮاﻧﻴـﺎن در ﺟﻨـ ﻧﻬﺎوﻧـﺪ اداﻣـﻪ ﻳﺎﻓـﺖ . ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺗﻤﺎم ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻬﻨﺎوری از ﺳﻮرﻳﻪ ﺗـﺎ ﺷـﻤﺎلﻏﺮﺑـﻲ ﻫﻨـﺪ ﺣﻜﻤﺮاﻧـﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﻣﺮزﻫﺎی ﻓﺮﻫﻨـﻲ و ﻫﻨـﺮی را ﺗـﺎ ﻓﻮاﺻـﻠﻲ دورﺗـﺮ از ﻣﺮزﻫـﺎی ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻛﺸﻮر از ﺟﻤﻠﻪ آﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ، ﻴﻦ و ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﺴﺘﺮش دادﻧﺪ.»
درباره این سایت